Ҳамроҳшавии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҷомеаи ҷаҳонӣ ва раванди ҷаҳонишавӣ талаб менамояд, ки дар мамлакат омӯзиши забонҳои хориҷӣ, аз ҷумла, забони англисӣ, дар сатҳи баланд роҳандозӣ шавад. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҳар як суханронию мулоқот бо аҳли маориф ба масъалаи омӯзиши забонҳои хориҷӣ таваҷҷуҳи махсус зоҳир карда, таъкид бар он менамоянд, ки мо забондон ва ҳамқадами замона бошем.

Бо мақсади муайян намудани мушкилоти мавҷуда дар соҳаи таълими забонҳои русӣ ва англисӣ дар муассисаҳои таълимии ҷумҳурӣ, дарёфти роҳҳои имконпазири ҳалли онҳо ва муҳайё намудани шароит баҳри рушди таҳсилоти бисёрфарҳангию бисёрзабонии насли наврас бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 августи соли 2019, №438 «Барномаи давлатии такмили таълим ва омӯзиши забонҳои русӣ ва англисӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030» ба тасвиб расидааст. Барномаи мазкур якҷо бо стандартҳои давлатии таҳсилот, ки тибқи қонунгузорӣ тасдиқ шудаанд, такмили таълим ва омӯзиши забонҳои русӣ ва англисиро дар муассисаҳои таълимии ҷумҳурӣ муайян менамояд.

Омӯзиши амиқи забонҳои хориҷӣ, аз ҷумла, забонҳои русӣ ва англисӣ дар маркази таваҷҷуҳи Вазорати маориф ва илми Ҷумҳурии Тоҷикистон қарор дорад.

Бо ин мақсад, ҷиҳати рушд, такмили таълим ва омӯзиши забонҳои русӣ ва англисӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҷониби Маркази ҷумҳуриявии таълимию методии назди Вазорати маориф ва илми Ҷумҳурии Тоҷикистон «Барномаҳои таълимӣ барои омӯзиши забонҳои хориҷӣ тибқи низоми байналмилалии забондонӣ» таҳия карда шуданд, ки бо қарори мушовараи Вазорати маориф ва илми Ҷумҳурии Тоҷикистон №15/41, аз 30 октябри соли 2024 тасдиқ карда шудааст. Барнома­ҳои таълимии мазкур бо дарназардошти талаботи байналмилалӣ ба сатҳи забондонӣ таҳия карда шудааст, ки тибқи талаботи он сатҳи забондонӣ дар 6 дараҷа муайян шудааст: A1 ва A2 (сатҳи ибтидоӣ), B1 ва B2 (сатҳи миёна), C1 ва C2 (сатҳи олӣ). Вобаста ба ин сатҳҳо барномаҳои таълимӣ барои сатҳи А1 дар ҳаҷми 72 соат ё се моҳ, барои сатҳи А2 дар ҳаҷми 144 соат ё 6 моҳ, барои сатҳи В1 дар ҳаҷми 216 соат ё 9 моҳ ва барои сатҳи В2 дар ҳаҷми 432 соат ё 18 моҳро дар бар мегиранд. Барномаи таълимӣ барои таълимгирандагони курсҳои забономӯзии мақомоти давлатӣ, худидоракунии маҳаллӣ, муассисаву ташкилотҳои давлатӣ, марказҳои омӯзишӣ, муассисаҳои таҳсилоти иловагӣ ва кулли хоҳишмандон пешбинӣ гардидааст.

Тибқи барномаҳои таълимии тас­диқгардида, ҳадафи муҳимми омӯзиши забонҳои хориҷӣ баланд бардоштани сатҳи умумии забондонӣ, инчунин, инкишофи нутқи шифоҳӣ ва хаттӣ аст. Мувофиқи методикаҳои муосири байналмилалӣ, дар ҳар сатҳи омӯзиши забон 4 навъи фаъолияти нутқӣ бояд инкишоф ёбад: гӯш кардан, хондан, гуфтор ва навиштан. Дар байни инҳо гуфтор муҳимтарин унсур ба шумор меравад, зеро маҳз тавассути ташаккули маҳорати гуфторӣ дигар малакаҳои нутқ низ рушд меёбанд. Дар ҷараёни омӯзиши забонҳои хориҷӣ бояд таваҷҷуҳи махсус ба ташаккул додани маҳорати гуфтор равона карда шавад. Ин маънои онро дорад, ки диққати асосӣ ба истифодаи забон дар ҳаёти ҳаррӯза ва муоширати амалии хонандагон равона мегардад.

Бояд тазаккур дод, ки тибқи низомҳои байналмилалӣ ва аврупоии сатҳи забондонӣ барои самаранок азхуд намудани забонҳои хориҷӣ омӯзиши мавзуӣ тавсия дода мешавад. Тавассути омӯзиши мавзуъҳои алоқаманд бо ҳаёти шахсӣ хонандагон, ҳамзамон, бо инкишофи нутқи шифоҳӣ ва хаттӣ машғул мегарданд. Масалан, дар сатҳи ибтидоии омӯзиши забон, аҳамият бояд ба мавзуъҳое чун номи ашё, оила, дӯстон, хоҳишу дархост, табрикот, даъватҳо ва пурсишу посухҳои кӯтоҳ равона карда шавад, ки барои рушди умумии нутқи хонандагон муҳим мебошанд. Ин равиш ба рушди малакаҳои амалӣ ва муваффақияти умумӣ дар омӯзиши забон мусоидат хоҳад кард.

Талаботи меъёрҳои байналмилалии забондонӣ ва аҳамияти салоҳиятҳои иртиботӣ

Дар шароити ҷаҳонишавӣ ва тавсеаи робитаҳои байналмилалӣ, омӯзиши забонҳои хориҷӣ дар сатҳи ҷаҳонӣ талаботи нави таълимӣ ва амалиро пеш мегузорад. Яке аз муҳимтарин меъёрҳо дар ин самт, истифодаи Чорчӯби салоҳиятҳои умумиаврупоӣ оид ба сатҳи забондонӣ (CEFR) мебошад, ки онро аксари кишварҳои ҷаҳон ҳамчун стандарт қабул кардаанд. CEFR сатҳи забондониро дар 6 дараҷа муайян мекунад:

• A1 ва A2 (сатҳи ибтидоӣ),

• B1 ва B2 (сатҳи миёна),

• C1 ва C2 (сатҳи олӣ).

Ин чорчӯба махсус барои ҳамоҳангсозии барномаҳои омӯзиши забон дар тамоми ҷаҳон таҳия шудааст ва барои ҳамаи забонҳо як қолаби умумӣ пешниҳод менамояд. Маҳз ҳамин хусусият имкон медиҳад, ки забондонии шахс дар тамоми ҷаҳон тавассути як стандарти ягона арзёбӣ гардад.

Салоҳиятҳои иртиботӣ дар Чорчӯби стандартҳои байналмилалии сатҳи забондонӣ

Яке аз ҷанбаҳои муҳим ва фарқкунандаи системаи стандартҳои байналмилалии сатҳи забондонӣ таъкид ба ташаккули салоҳиятҳои иртиботӣ мебошад. Дар системаи анъанавии таълими забонҳо диққати асосӣ ба омӯзиши грамматика ва луғавӣ равона шуда буд, ки ҳадафи он бештар азхуд кардани қоидаҳои забонӣ ва тарзи дурусти навиштан буд. Аммо низоми стандартҳои байналмилалии сатҳи забондонӣ ин муносибатро дигар кард ва забондониро на танҳо ҳамчун омӯхтани қои­даҳо, балки ҳамчун василаи муошират ва фаҳмиши байнифарҳангӣ баррасӣ намуд.

Аҳамияти салоҳиятҳои иртиботӣ

Салоҳиятҳои иртиботӣ маънои он­ро доранд, ки таълимгирандагон бояд забонро на танҳо барои хондан ё навиштан, балки барои муошират дар вазъиятҳои воқеӣ истифода баранд. Ин маънои онро дорад, ки мақсади асосии омӯзиши забонҳо бояд ташаккул додани малакаҳое бошад, ки ба шахс имкон медиҳанд:

• Дар муколамаҳо иштирок кунанд;

• Дар муҳитҳои гуногун фикри худро равшан ва дақиқ ифода намоянд;

• Ҳамсуҳбатонро фаҳманд ва ба онҳо бо истифодаи забони мувофиқ ҷавоб диҳанд.

Ин равиш диққатро аз омӯхтани грамматика ва қоидаҳои хаттӣ ба самти истифодаи амалӣ ва муассири забон таъкид менамояд. Масалан, дар стандартҳои байналмилалии сатҳи забондонӣ таваҷҷуҳи зиёд ба малакаҳои гӯш кардан ва суҳбат кардан дода мешавад, ки ин ҷузъҳои калидии муоширати забон мебошанд. Донистани грамматика, албатта, муҳим аст, аммо барои муваффақ шудан дар муошират бо дигарон, таълимгиранда бояд тавонад, дониши худро дар ҳодисаҳои воқеии иртиботӣ истифода барад.

Муқоисаи муносибати анъанавӣ ва муносибати босалоҳият

Дар таълими анъанавии забонҳо диққати асосӣ ба азбаркунии қоидаҳои грамматикӣ ва имло равона карда шуда буд. Масалан, омӯзгорон ба таълимгирандагон супориш медоданд, ки қоидаҳои грамматикиро азбар кунанд ва матнҳоеро, ки бештар ба грамматика тамаркуз доштанд, аз нав бинависанд. Аммо ин равиш аксар вақт таълимгирандагонро аз доираи муоширати зинда ва корбурди забон дар вазъиятҳои воқеӣ маҳдуд мекард. Дар натиҷа, онҳо дар муҳити воқеӣ бо истифодаи забон душворӣ мекашиданд, ҳатто агар донишҳои грамматикии онҳо комил мебуд.

Аз тарафи дигар, муносибати босалоҳият, ки дар асоси стандартҳои байналмилалии сатҳи забондонӣ коркард шудааст, забонро ҳамчун василаи муошират ва иртиботи иҷтимоӣ баррасӣ мекунад. Таълимгирандагонро на ба азбар кардани қоидаҳо, балки ба истифодаи забон дар шароити гуногун омода мекунад:

• Муҳим аст, ки онҳо дарки маънӣ дошта бошанд, яъне, фаҳманд, ки дар муошират чӣ мехоҳанд бигӯянд.

• Дарки муносибати байнифарҳангӣ низ зарур аст, то таълимгирандагон тавонанд бо намояндагони дигар халқиятҳо ва фарҳангҳо бо таври дуруст муошират кунанд.

Намунаҳои салоҳиятҳои иртиботӣ

1. Сатҳи A1 (оғозкунанда): Таълимгиранда бояд тавонад дар сатҳи одӣ суҳбат кунад. Масалан, худро муар­рифӣ намояд ё саволҳои одӣ, ба монанди «Номатон чист?» ё «Шумо аз куҷо ҳастед?» бидиҳад. Гарчанде ки грамматикаашон маҳдуд аст, онҳо бояд тавонанд бо суханони асосӣ фикри худро ифода намоянд.

2. Сатҳи B2 (сатҳи миёна): Дар ин сатҳ таълимгирандагон бояд тавонанд дар мавзуъҳои гуногун суҳбати мундариҷавӣ дошта бошанд. Барои мисол, онҳо бояд тавонанд дар бораи таҷрибаҳои худ, ахбори рӯз ё ҳатто мавзуъҳои маҷозӣ баҳс кунанд. Дар ин сатҳ аҳамият дорад, ки таълимгирандагон тавонанд фикри худро равшан ва боэътимод ифода намоянд.

3. Сатҳи C1 (сатҳи олӣ): Дар ин сатҳ шахс метавонад ба таври озодона ва мустақилона дар муколамаҳои мураккаб, масалан, дар муҳокимаҳои касбӣ ё илмӣ иштирок кунад. Вай бояд тавонад истилоҳоти мураккабро истифода бурда, фикрҳои дақиқ ва таҳлилӣ иброз намояд.

Мавқеи грамматика ва имло дар муносибати босалоҳият

Грамматика ва имло ҳамеша қисми ҷудонашавандаи омӯзиши забонҳо хоҳанд буд, аммо дар чорчӯби муносибати босалоҳият онҳо ҳамчун воситаи кумакрасон барои иртиботи муассир баррасӣ мешаванд, на ҳадафи ниҳоӣ. Яъне, грамматика ва имло танҳо як қисми системаи бузургтари коммуникатсионӣ мебошанд, ки ба таълимгирандагон ёрӣ мерасонанд, ки фикри худро равшан ифода ва дарк кунанд.

Ба ҷойи азхуд кардани грамматика барои худ, таълимгирандагон бояд ёд гиранд, ки онро дар муҳити воқеӣ ва муоширати зинда истифода баранд. Масалан, дар барномаи таълимӣ, омӯзгор метавонад аз таълимгирандагон талаб кунад, ки дар як гурӯҳ муколамаи мушаххасеро дар робита бо як мавзуи интихобшуда баргузор ва истифодаи грамматикаи дурустро дар ин ҳолат таъмин кунанд.

Хулоса

Таълим ва омӯзиши забонҳои хориҷӣ, ки дар асоси низоми стандартҳои байналмилалии сатҳи забондонӣ таҳия шудаанд, муносибати нав ва замонавиро ба омӯзиши забонҳои хориҷӣ пешниҳод мекунанд. Онҳо муносибати анъанавиро, ки бештар ба омӯзиши грамматика ва имло такя мекард, иваз намуда, салоҳиятҳои иртиботиро дар маркази диққат қарор медиҳанд. Ин равиш таълимро аз доираи донишҳои назариявӣ ва грамматикӣ берун мебарад ва таваҷҷуҳро ба ташаккули малакаҳои амалӣ равона мекунад, ки ба шахс имкон медиҳанд, ки забонро дар ҳаёти ҳаррӯза, дар вазъиятҳои гуногуни ҳаётӣ муваффақона истифода барад.

Муҳимтарин ҷанбае, ки ин система бо худ меорад, таъкид ба салоҳиятҳои иртиботӣ аст. Дар ин равиш, забономӯзӣ ҳамчун воситаи амалии муошират ва ҳамгироии байналмилалӣ баррасӣ мешавад. Омӯзиши босалоҳият ҳадафи асосии худро на дар азхуд кардани қоидаҳои грамматикӣ, балки дар тавсеаи имкониятҳои муошират ва иртиботии муассир мебинад. Барои муваффақ шудан дар ҷаҳони муосир, донистани забон ҳамчун воситаи иртибот бо дигарон муҳимтар аз донистани дурустии грамматикӣ ва имло мебошад. Стандартҳои байналмилалии сатҳи забондонӣ бо сатҳҳои гуногуни худ ба омӯзгорон ва таълимгирандагон роҳҳои равшани ташаккули салоҳиятҳоро фароҳам меорад ва барои дарки комили забон дар шароити воқеӣ мусоидат мекунад.

Шавкат КАРИМЗОДА,

директори Маркази ҷумҳуриявии таълимию

методии назди Вазорати маориф ва илм